نقد جمله استفان هاوکینگ

جمله‌ی استفان هاوکینگ:

“زمان همان چیزی است که همه‌چیز را از هم جدا می‌کند تا همه اتفاقات یک‌جا نیفتند.”

نقد و چالش:

1. زمان صرفاً جداکننده نیست، تولیدکننده‌ی داخلی است
   هاوکینگ فرض را بر این گذاشته بود که زمان یک بُعد بیرونی و مستقل است که وقایع را به‌طور خطی از هم جدا می‌کند. اما در دیدگاه SET، زمان حاصل اندرکنش‌های اجزا و عناصر سیستم است. به بیان دیگر، زمان نه یک ناظر بیرونی که «عامل فعال» و «متغیر درونی» سیستم است. بنابراین جدا کردن وقایع، نتیجه‌ی تعاملات داخلی است، نه یک ویژگی ذاتی بیرونی.

2. رویدادها لزوماً خطی نیستند
   جمله‌ی هاوکینگ بر یک ترتیب خطی و پیوسته دلالت دارد؛ یعنی زمان باعث می‌شود که «یک اتفاق پس از دیگری» رخ دهد. اما شواهد سیستم‌های پیچیده و چندزمانه (مثلاً شبکه‌های اجتماعی، اکوسیستم‌ها، یا سیستم‌های فیزیکی چندلایه مانند زمین + تپ‌اخترها) نشان می‌دهد که رویدادها می‌توانند همزمان، نامنظم و غیرخطی رخ دهند و ترتیب آن‌ها وابسته به تعاملات و مرزهای سیستم است، نه به یک جریان زمان مطلق.

3. زمان و احساسات انسان
   همانطور که در مثال خانه و خدمات شهری مطرح کردیم، زمان سیستم‌های مختلف ممکن است با هم هماهنگ نباشد. این عدم هماهنگی باعث اثر حسی و عاطفی (خوشحالی، عصبانیت) می‌شود. پس زمان صرفاً وسیله‌ای برای جدا کردن اتفاقات نیست؛ بلکه یک عامل تعیین‌کننده‌ی تجربه و واقعیت است. در این نگاه، زمان ابعاد ذهنی و حسی دارد و با مرزهای سیستم (خانه، شهر، اجتماع) تعریف می‌شود، نه با یک بعد خطی جهانی.

4. خمش و فشردگی زمان
   در سیستم‌های چندزمانه، جریان زمان می‌تواند خمیده یا فشرده شود و سرعت وقوع وقایع، ترتیب و تجربه آن‌ها را تغییر دهد. بنابراین ادعای «جداکردن همه چیز» ساده‌سازی بیش از حد است؛ زمان به‌عنوان یک بُعد سیستمی و مولد، پیچیده‌تر و انعطاف‌پذیرتر از تصور هاوکینگ عمل می‌کند.

جمع‌بندی نقادانه:

• هاوکینگ: زمان یک خط جداکننده بیرونی.

• چالش SET: زمان حاصل اندرکنش‌های داخلی سیستم‌هاست، می‌تواند خمیده، فشرده، چندلایه و غیرخطی باشد و تجربه‌های واقعی و عاطفی را شکل دهد. زمان نه تنها فاصله ایجاد می‌کند، بلکه واقعیت سیستم و تجربه اجزای آن را می‌سازد.